मुंबई – १७ सप्टेंबर २०२५ च्या रात्री इतिहासाचं एक पान जणू अश्रूंनी भिजलं. शिवचरित्रकार, इतिहासविद्येचे प्रगल्भ अभ्यासक गजानन भास्कर मेहेंदळे यांच्या निधनाने मराठी समाजाची वाङ्मयीन, सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक उंची काही काळासाठी मोडून पडल्यासारखी झाली. इतिहासाची वाटचाल, त्यातील गूढ दरवळ, वीरांच्या पराक्रमांचा सुगंध आणि सत्यशोधक वृत्तीची प्रदीर्घ यात्रा म्हणजे मेहेंदळे यांची जीवनकहाणी.
गजानन भास्कर मेहेंदळे यांचा जन्म १९ डिसेंबर १९४७ रोजी एका साध्या मराठी कुटुंबात झाला. शिक्षणकाळापासूनच त्यांना भूतकाळ अभ्यासण्याची गाढ ओढ लागली. महाविद्यालयीन अभ्यासादरम्यान साहित्य आणि इतिहास या दोन्ही शाखांतील प्रावीण्यामुळे त्यांचा पाया घट्ट झाला. पुढे संरक्षण आणि सामरिकशास्त्रातील पदव्युत्तर शिक्षणामुळे त्यांच्या संशोधनाला लष्करी दृष्टिकोन प्राप्त झाला, ज्यामुळे छत्रपतींच्या युद्धनीतीचा अभ्यास अधिक सखोल आणि प्रभावी झाला.
संशोधनाची ओढ वाढत गेली आणि त्यांनी दुर्गदुर्गम प्रदेशांत पायी भटकंती सुरू केली. किल्ल्यांच्या भग्नावशेषांमध्ये श्वास घेऊन त्यांनी त्या शिळांच्या कुशीतील असंख्य कथांना शब्द दिले. त्यांच्या दृष्टीने गड हे केवळ खडकांचे ढिगारे नव्हते, तर राष्ट्राच्या आत्म्याचे प्रतीक होते. एकदा, मालवणच्या एका दुर्गावर पाऊल ठेवत असताना, ते रात्रीच्या काळोखात गडाच्या भिंतीवर उभे राहिले. चंद्रप्रकाशात त्यांच्या डोळ्यांसमोर शेकडो वर्षे जुन्या युद्धांची झलक उमटली—शत्रूवर बुरुजावर पहारा देणाऱ्या सैनिकांचे श्वास, दरबारातील गुप्त चर्चा आणि देशभक्तांच्या गूढ संघर्षाचा आवाज. या अनुभवाने त्यांना जिवंत इतिहास समजून घेण्याची नवीन दृष्टी दिली, जी त्यांच्या लेखणीत स्पष्टपणे जाणवते.
त्यांच्या लिखाणात अद्भुत संगती होती—शास्त्रीय प्रामाणिकता आणि साहित्यिक अलंकारिकता. ते फक्त चरित्रकार नव्हते; ते एका युगाचे साक्षीदार होते. कागदोपत्री नोंदींमध्ये त्यांनी माणसांचे धडधडते हृदय शोधले, पुराव्यांच्या ढिगाऱ्यातून सत्याचा दीप प्रज्वलित केला आणि स्वराज्यगाथेच्या अंधाऱ्या वाटेवर रसिकांना तेजाचा मार्ग दाखवला.
त्यांच्या कार्याचा ठसा त्यांच्या ग्रंथांमधून स्पष्ट दिसतो. छत्रपतींचे चरित्र, शिवाजींची युद्धनीती, मराठा साम्राज्याची घडण, शिवकालीन समाजव्यवस्था, गड-दुर्गांचा इतिहास—या अभ्यासग्रंथांनी मराठी वाङ्मयात मैलाचा दगड गाठला. विशेषतः भारतातील इस्लामी राजवटीचे धार्मिक धोरण या पाच खंडांच्या महत्त्वाकांक्षी मालिकेने भारतीय इतिहास अभ्यासात अमूल्य योगदान दिले. त्यांच्या साहित्यकृतींनी अभ्यासकांना तसेच सर्वसामान्य वाचकांना भूतकाळ जवळून अनुभवण्याची संधी दिली.
मेहेंदळे यांच्या लेखणीतून शिवकाल सजीव झाला. त्यांच्या ग्रंथांमधील प्रत्येक प्रसंग जणू गडकोटावर फडकणारा भगवा ध्वज ठरला. त्यांनी छत्रपती शिवाजी महाराजांचे व्यक्तिमत्त्व केवळ राजकारणापुरते मर्यादित न ठेवता, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक संदर्भात उलगडले. शेतकरी, बुरुजावर पहारा देणारा सैनिक किंवा दरबारातील कारकून—सर्वांचे आयुष्य त्यांनी जिवंत केले.
त्यांच्या लेखनात परंपरेची प्रामाणिकता आणि आधुनिकतेची दृष्टिक्षमता एकत्र झाली होती. त्यांनी शिवचरित्राला भक्तिभावाच्या धुक्यात हरवू न देता, शास्त्रीय परिशीलनाच्या उजेडात मांडले. त्यामुळे त्यांच्या चरित्रलेखनशैलीने भावनिकता आणि विचारांची ज्वाला एकत्र प्रज्वलित केली. त्यांनी दाखवून दिले की इतिहास केवळ भूतकाळाचा पट नाही; तो वर्तमानाला दिशा देणारा दीप आहे.
त्यांच्या संशोधनाचा पाया सत्यशोधक वृत्ती होती. बखरींच्या भावनाप्रधानतेला त्यांनी प्रामाणिक पुराव्यांच्या कसोटीवर तोलले, दंतकथा व ऐतिहासिक तथ्य यातील फरक स्पष्ट केला. त्यांच्या कार्यामुळे मराठा साम्राज्याविषयी असलेले अनेक गैरसमज दूर झाले आणि नव्या पिढीत स्वराज्याची जाणीव अधिक दृढ झाली.
वैयक्तिक प्रवासावर नजर टाकली, तर सुरुवातीला त्यांनी मराठी साहित्याचा अभ्यास करताना शिवचरित्राचे मोहक वलय अनुभवले. हळूहळू दुर्गदुर्गम गडांवर पाऊल ठेवून, जुन्या हस्तलिखितांचा अभ्यास करून, राजमुद्रांची छाप ओळखून संशोधनाला नवे वळण दिले. त्यांनी पायी भ्रमंती करून साधना केली, विद्यापीठांत व्याख्यानांद्वारे तरुणांना प्रेरित केले आणि गड-दुर्ग संवर्धनासाठी प्रत्यक्ष मार्गदर्शन केले.
इतिहास क्षेत्रापुरतेच त्यांचे योगदान मर्यादित नव्हते; त्यांनी इतिहास पत्रकारितेतही लक्षणीय लेखन केले. बहुभाषिक प्रावीण्यामुळे (संस्कृत, फारसी, इंग्रजीसह मराठी) प्राचीन साधनांचा सखोल अभ्यास केला, ज्यामुळे त्यांच्या ग्रंथांना व्यापक दृष्टिकोन आणि प्रामाणिकता लाभली.
गजानन भास्कर मेहेंदळे यांच्या कर्तृत्वाला शैक्षणिक क्षेत्राने मानाचा मुजरा दिला. विविध विद्यापीठांनी त्यांना विशेष व्याख्यानांसाठी आमंत्रित केले. सांस्कृतिक संस्थांनी त्यांना सन्मानचिन्हे बहाल केली. महाराष्ट्र शासनाच्या शिवजन्मतिथी निश्चिती समितीत आणि बालभारतीच्या इतिहास पाठ्यपुस्तक मंडळात त्यांनी सल्लागार म्हणून महत्त्वाची भूमिका बजावली. भारत इतिहास संशोधक मंडळ, पुणे या ख्यातनाम संस्थेतही त्यांचे काम प्रतिष्ठेचे मानले जाते.
त्यांच्या साहित्यसंपदेला वाङ्मयीन क्षेत्रातून विशेष मान्यता मिळाली. मराठी साहित्य संमेलनांत व संशोधन परिषदांत त्यांना निमंत्रित केले जात असे. त्यांच्या ग्रंथांना राज्य शासन, साहित्य परिषद तसेच नामांकित विद्यापीठांनी गौरविले. महाराष्ट्र शासनाचा उत्कृष्ट ग्रंथ पुरस्कार, साहित्य परिषद सन्मानचिन्ह, पुणे विद्यापीठाचा संशोधन गौरव, तसेच इतर राष्ट्रीय व राज्यस्तरीय पुरस्कारांनी त्यांना सन्मानित केले गेले.
कालानुक्रमिक ग्रंथसंपदेचा आढावा घेतला तर दिसते की, १९७०–८० च्या दशकात त्यांनी संशोधनास सुरुवात केली आणि पुढील दशकात पहिले महत्त्वाचे ग्रंथ प्रकाशित झाले. १९८० च्या दशकात त्यांचे ग्रंथ छत्रपतींचे चरित्र आणि शिवाजींची युद्धनीती प्रकाशित झाले, तर १९९० च्या दशकात त्यांनी मराठा साम्राज्याची घडण, शिवकालीन समाजव्यवस्था आणि भारतातील इस्लामी राजवटीचे धार्मिक धोरण या पाच खंडांच्या भव्य मालिकेची पूर्तता केली. २००० नंतर त्यांनी गड-दुर्गांचा इतिहास व इतर संशोधनपर ग्रंथ प्रकाशित करून आपल्या कार्याला व्यापक समाजाशी जोडले. याशिवाय शेकडो संशोधनलेख आणि असंख्य व्याख्यानांद्वारे त्यांनी चार दशकांच्या प्रवासात इतिहासाला शास्त्रीय व सुलभ दुहेरी दृष्टी प्रदान केली.
सामाजिक परिणामाच्या दृष्टीने, त्यांच्या लेखनाने वाचनसंस्कृतीला चालना दिली, विद्यार्थ्यांना प्रामाणिक अभ्यासाची प्रेरणा मिळाली, संशोधकांना मार्गदर्शन झाले, आणि गडसंवर्धन चळवळीला नवे भान लाभले. त्यांच्या साध्या राहणी, अढळ चिकाटी आणि प्रामाणिक दृष्टिकोनामुळे ते रसिकांसाठी इतिहासाचे दीपस्तंभ ठरले.
गजानन भास्कर मेहेंदळे (१९४७–२०२५) हे मराठी इतिहास अभ्यासक व संशोधनप्रवर्तक होते, ज्यांना विशेषतः मराठा साम्राज्य आणि छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या जीवनावरील कार्यासाठी ओळखले जात असे. त्यांनी इतिहास, पत्रकारिता आणि सामरिकशास्त्र या क्षेत्रात उल्लेखनीय योगदान दिले, शिवचरित्रावर सखोल अभ्यास केला, अनेक ग्रंथ व शेकडो लेख लिहिले, तसेच दोन डझनांहून अधिक पुस्तके प्रकाशित केली. महाराष्ट्र शासनाच्या समित्या व बालभारतीच्या इतिहास पाठ्यपुस्तक मंडळात सल्लागार म्हणून महत्त्वाची भूमिका बजावली.
इतिहासाच्या मूळ साधनांचा अभ्यास, लष्करी दृष्टिकोनातून स्वराज्याचा शोध, बहुभाषिक प्रभुत्व आणि साहित्यिक शैली यामुळे त्यांचे कार्य अद्वितीय ठरले. त्यांच्या निधनाने मराठी इतिहासविश्वावर मोठा आघात झाला आहे.
त्यांचे ग्रंथ, विचार आणि लेखनशैली मराठी मनाच्या सांस्कृतिक वारशात कोरलेले राहतील. आज त्यांच्या स्मृतीसमोर नतमस्तक होताना जाणवते की त्यांनी इतिहासाचा पायघड्या घालून आपल्याला आत्मभान दिले. भावी पिढ्यांसाठी त्यांचे ग्रंथ केवळ अभ्यासासाठी नव्हे, तर राष्ट्रभान जागवण्यासाठी मार्गदर्शक दीपस्तंभ ठरतील, मराठी मनाला आत्मविश्वास, अभिमान आणि प्रेरणा देत राहतील.
©गुरुदत्त दिनकर वाकदेकर, मुंबई
दिनांक : १८/०९/२०२५ वेळ : १२:३३
ध्येय न्यूज चॅनेलच्या बातम्या मिळवण्यासाठी येथे क्लिक करून आमचा व्हाट्सअप ग्रुप जॉईन करा.
