हैदराबादहून उच्च-उंची वैज्ञानिक बलून उड्डाणे जळगावासह महाराष्ट्रातील १३ जिल्ह्यांत उपकरणे पडण्याची शक्यता; नागरिकांना सतर्कतेचे आवाहन

जळगाव – भारताच्या वैज्ञानिक क्षेत्रात संशोधन आणि तंत्रज्ञान प्रगतीचा नवा टप्पा गाठण्यासाठी भारत सरकारच्या अणुऊर्जा विभाग आणि भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (ISRO) यांच्या संयुक्त विद्यमाने

उच्च-उंचीवरील वैज्ञानिक बलून उड्डाणांची महत्वाकांक्षी मोहीम राबविण्यात येत आहे. या मोहिमेअंतर्गत २५ ऑक्टोबर २०२५ ते ३१ डिसेंबर २०२५ या कालावधीत हैदराबाद येथून एकूण १० बलून उड्डाणांची मालिका आयोजित करण्यात आली आहे. या बलून उड्डाणांचे आयोजन टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च (TIFR), ईसीआयएल, हैदराबाद-५०००६२ येथील बलून सुविधा केंद्रातून करण्यात येणार असून, देशाच्या वैज्ञानिक संशोधनाला बळकटी मिळवून देण्यासाठी ही उड्डाणे अत्यंत महत्त्वपूर्ण ठरणार आहेत. हे बलून संशोधन कार्यक्रम १९५९ पासून महाराष्ट्र शासनाच्या सहकार्याने सातत्याने राबविला जात आहे. त्या परंपरेला यावर्षीदेखील यशस्वीपणे पुढे नेत वैज्ञानिक संशोधनातील नव्या उंचींकडे वाटचाल सुरू आहे. या कार्यक्रमाद्वारे पृथ्वीच्या वातावरणातील अदृश्य व सूक्ष्म पातळीवरील बदल, हवामान पद्धती, अंतराळीय किरणोत्सर्ग, तसेच इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक तरंग याबाबत महत्त्वपूर्ण माहिती संकलित केली जाते. त्यामुळे देशाच्या अंतराळ व हवामान संशोधनाला नवा दिशा मिळत असून, भविष्यातील अंतराळ मोहिमा आणि हवामान अंदाज प्रणालीसाठी ही माहिती अत्यावश्यक मानली जाते. या बलूनची रचना अत्यंत खास आहे. ते अत्यंत हलक्या परंतु मजबूत प्लास्टिकसदृश पदार्थांपासून तयार केलेले असून, त्यांना हायड्रोजन वायूने भरले जाते. यामुळे बलूनचा व्यास ५० ते ८५ मीटर इतका प्रचंड असतो आणि वजन वहन करण्याची क्षमता मोठी असते. हे बलून प्रक्षेपणानंतर जवळपास ३० ते ४२ किलोमीटर उंचीवर पोहोचतात, जे वातावरणातील ‘स्ट्रॅटोस्फीअर’ या भागात मोडते. या उंचीवर तापमानात मोठा फरक असतो आणि वातावरणातील विविध स्तरांबाबत महत्त्वाची माहिती मिळू शकते. बलूनसोबत जोडलेले संवेदनशील वैज्ञानिक उपकरणे वातावरणातील विविध घटकांचे नमुने, विकिरण, तापमान, दाब, वाऱ्याचा वेग, उच्च स्तरीय तरंग या सर्वांचा अभ्यास करून ते आकडेवारी स्वरूपात नोंदवतात. प्रयोग पूर्ण झाल्यानंतर ही उपकरणे रंगीत पॅराशूटच्या साहाय्याने जमिनीवर उतरतात. अनेक तास चालणाऱ्या या उड्डाणादरम्यान बलून वाऱ्याच्या दिशेनुसार दूरपर्यंत प्रवास करू शकतात. परिणामी हैदराबादपासून २०० ते ३५० किलोमीटर अंतरावर म्हणजेच महाराष्ट्रातील विविध जिल्ह्यांमध्ये उपकरणे उतरू शकतात. यामध्ये औरंगाबाद, बीड, नांदेड, परभणी, सांगली, सातारा, अहमदनगर, नागपूर, जळगाव, सोलापूर, चंद्रपूर, वर्धा आणि गडचिरोली या १३ जिल्ह्यांचा समावेश असून, या भागांमध्ये उपकरणे आढळण्याची शक्यता वर्तविण्यात आली आहे. विशेषतः शेतजमिनी, मोकळी पडिक क्षेत्रे किंवा विरळ मानवी वस्तीत ही उपकरणे आढळण्याची शक्यता अधिक राहते. या पार्श्वभूमीवर टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च, ईसीआयएल, हैदराबाद यांनी नागरिकांना विशेष सूचना जारी केल्या आहेत. जर कोणाला असे उपकरण, पॅराशूट किंवा बलूनचा काही भाग जमिनीवर पडलेला दिसला, तर त्याच्याशी कोणताही संपर्क साधू नये, छेडछाड करू नये आणि ते उघडण्याचा प्रयत्न करू नये, असे स्पष्टपणे सांगण्यात आले आहे. कारण या उपकरणांमध्ये उच्च विद्युत दाब (हाय व्होल्टेज) असू शकतो. काही उपकरणे नाजूक आणि अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाची असल्याने त्यावर किरकोळ धक्का किंवा उघडण्याचा प्रयत्न देखील महत्त्वपूर्ण वैज्ञानिक माहिती नष्ट करू शकतो. त्यामुळे सावधगिरी बाळगणे आवश्यक आहे. उपकरण आढळल्यास तातडीने जवळच्या पोलिस ठाणे, पोस्ट ऑफिस किंवा जिल्हा प्रशासनाला कळवावे किंवा टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ फंडामेंटल रिसर्च, ईसीआयएल, हैदराबाद येथील बलून सुविधा केंद्राशी संपर्क साधावा, असे आवाहन करण्यात आले आहे. अशी वस्तू सुरक्षितपणे परत करणाऱ्या नागरिकांना योग्य ते बक्षीस दिले जाईल आणि झालेला खर्चदेखील संस्थेकडून परत केला जाईल. मात्र कोणी उपकरणांशी छेडछाड केली किंवा माहिती नष्ट झाल्याचे निदर्शनास आले, तर बक्षीसाचा लाभ देण्यात येणार नाही. याबाबत संस्थेने स्पष्ट भूमिका मांडली आहे. संपूर्ण राज्यभरातील जिल्हा प्रशासनाला देखील याबाबत सूचना देण्यात आल्या आहेत. नागरिकांना जनजागृती करण्यासाठी शासकीय यंत्रणांनी गावपातळीपर्यंत माहिती पोहोचवावी, स्थानिक भाषेत सूचना फलक लावावेत, तसेच ग्रुप ग्रामपंचायत, पोलीस पाटील, सामाजिक संस्था व स्थानिक माध्यमांमार्फत सतर्कता वाढवावी. कृषिप्रधान प्रदेशात शेतकरी वर्ग सकाळी लवकर शेतात कामासाठी जात असल्याने त्यांना विशेषतः सावधगिरीचा संदेश द्यावा, असेही प्रशासनास कळविण्यात आले आहे. कारण शेतात पडलेली उपकरणे शेतकऱ्यांना सहज दिसू शकतात. पहिले बलून उड्डाण ऑक्टोबरच्या चौथ्या आठवड्यात होणार असून, त्यासाठी सर्व आवश्यक वैज्ञानिक उपकरणे, नियंत्रण केंद्रे, हवामान निरीक्षण यंत्रणा आणि बचाव पथके सज्ज ठेवण्याचे निर्देश आधीच देण्यात आले आहेत. हवामानाचा बदलता कल, वाऱ्याचा वेग, दिशा, हंगामी बदल आणि इतर नैसर्गिक घटकांचा विचार करून प्रत्येक उड्डाणाचे वेळीच नियोजन केले जात आहे. यासाठी इस्रो आणि टाटा इन्स्टिट्यूटच्या वैज्ञानिकांचा उच्च-क्षमता पथक सतत निगराणी ठेवणार आहे. या उड्डाणातून गोळा होणारी माहिती भविष्यातील चंद्र, मंगळ आणि ग्रहांवरील इतर मोहिमांसाठी उपयुक्त ठरणार आहे. तसेच पृथ्वीच्या वातावरणीय संरक्षणाशी संबंधित अभ्यास, विकिरणामुळे होणारे परिणाम, ओझोन थराचे संवर्धन, सौर वादळांचा प्रभाव यांसारखी महत्त्वाची संशोधने या माध्यमातून केली जातील. देशाच्या हवामान खात्यालाही या संशोधनाचा थेट फायदा मिळून हवामान अंदाजातील अचूकता वाढण्यास मदत मिळू शकते. या वैज्ञानिक प्रयोगामध्ये सामान्य नागरिकांचा सहभागही अत्यंत महत्त्वाचा ठरू शकतो. उपकरणे सुरक्षितपणे परत मिळणे म्हणजे संपूर्ण संशोधन साहित्य सुरक्षित राहणे. त्यामुळे नागरिकांची जागरूकता ही या मोहिमेच्या यशासाठी मोलाची आहे. अशा उत्तुंग वैज्ञानिक प्रगतीमध्ये महाराष्ट्राची भूमिका आणि साथ सातत्याने लाभत आल्याचा अभिमान संस्थेकडूनही व्यक्त करण्यात आला आहे. या प्रकल्पामुळे देशातील प्रगत वैज्ञानिक संशोधनाला नवीन दिशा मिळेल, तर युवा पिढीत अंतराळ विज्ञानाविषयी उत्सुकता आणि प्रेरणा निर्माण होईल. अशा बहुमोल उपक्रमात जळगावासह राज्यातील अनेक जिल्ह्यांचा थेट समावेश होणे हा सुद्धा गौरवास्पद आणि विज्ञानप्रेमींसाठी अभिमानाचा विषय ठरतो. हैदराबाद येथील या महत्वाकांक्षी बलून उड्डाण मोहिमेद्वारे भारत अंतराळ संशोधनाच्या नव्या भूगोलाकडे पुढे जात आहे. नागरिकांनी सतर्क राहून उपकरणे दिसल्यास तातडीने प्रशासनाशी संपर्क साधावा आणि देशाच्या वैज्ञानिक प्रगतीत आपला छोटासा का होईना, पण मौल्यवान वाटा उचलावा, अशीच अपेक्षा आवाहनामधून व्यक्त करण्यात आली आहे.