आजचा समाज अनेक अर्थांनी बदललेला आहे. कुठलीही गोष्ट तिच्या मूळ हेतूपासून कधी आणि कशी दूर जाते, हे लक्षातही येत नाही. अशाच गोष्टींपैकी एक म्हणजे “पुरस्कार” ही संकल्पना. एकेकाळी पुरस्कार म्हणजे कार्याचा गौरव, सामाजिक सन्मान आणि निस्वार्थ कर्तृत्वाची पोचपावती समजली जात होती. आज मात्र हीच संकल्पना एका वेगळ्याच स्वरूपात आपल्यासमोर उभी राहते आहे. ज्या व्यक्तीची शैक्षणिक,सामाजीक,नैतिक पातळी नाही, जे स्वतः१ रुपया सुध्दा स्व कमाई करत नाही अशा लोकांनी सुद्धा आता कट्याच्या हॉटेलवर पुरस्कार विक्रीचे व देण्याचे दुकान उभारले आहे, ज्याला किंमत ठरवता येते, मागणी करता येते आणि विक्री देखील होऊ शकते. त्याचा दर्जा, त्यामागचा हेतू, तो देणाऱ्या संस्थेचे विश्वासार्हत्व आणि तो स्वीकारणाऱ्याची पात्रता – या सगळ्या गोष्टी दुय्यम ठरल्या आहेत. सध्या एक नवाच प्रकार उदयाला आला आहे, जिथे काही संस्था, संघटना किंवा गट पुरस्काराच्या नावाने लोकांकडून पैसे गोळा करतात. हे पैसे कधी “नोंदणी शुल्क” म्हणतात, कधी “कार्यक्रम व्यवस्थापन खर्च”, तर कधी “संस्थेच्या उपक्रमांना मदत” असे गोंडस नाव देतात. पण प्रत्यक्षात ते पैसे म्हणजे त्या तथाकथित पुरस्काराची किंमत असते. त्या बदल्यात मोठ्या रंगमंचावर झगमगत्या लाईटखाली ट्रॉफी, प्रमाणपत्र आणि एका ढोबळ भाषणात “आदरणीय”, “गौरवशाली”, “आंतरराष्ट्रीय दर्जा प्राप्त”, “सन्माननीय” असे विशेषण लावून साजरं केलं जातं. ही प्रक्रिया बघताना आपण एखाद्या नाटकाचा भाग आहोत असं वाटावं, इतकी ती कृत्रिम आणि अभिनयपूर्ण असते. या पार्श्वभूमीवर एक जुनी पण समर्पक म्हण पुन्हा आठवते – “भिक नको, कुत्रं आवर”. अनेक स्वाभिमानी व्यक्ती हीच म्हण जपतात. त्यांना अशा खोट्या पुरस्कारांची भिक नको असते, आणि त्यामुळे त्यासाठी मागे लागणाऱ्या संस्थांची कुत्रीगिरी आवडत नाही. पण हे तसंच थांबत नाही. जेव्हा या व्यक्तींनी असे पुरस्कार घेण्यास नकार दिला, तरी संस्थांचे लोक त्यांच्या कार्यालयात, घरी, अगदी ते जिथे असतील तिथे जाऊन जबरदस्तीने फोटो काढतात, त्यांना काहीतरी वस्तू हाती देतात, फोटोत स्मितहास्याने उभे करतात आणि मग तो फोटो सोशल मीडियावर व्हायरल करतात. हा प्रकार इतका चकित करणारा असतो की पुरस्कार घेणाऱ्यालाही काही वेळा कळत नाही की तो सन्मानित झाला की विनाकारण ओढला गेला. हे एकप्रकारे मानसिक आणि सामाजिक अतिक्रमणच आहे. या सगळ्या प्रकरणाचा मुख्य उद्देश असतो प्रसिद्धी मिळवणं. सोशल मीडियाच्या जमान्यात कोण किती फोटोमध्ये झळकतो, कोणाच्या पोस्टवर किती लाईक्स, कमेंट्स आणि शेअर मिळतात, यावर त्याचं सामाजिक स्थान मोजलं जातं. त्यामुळे “पुरस्कारप्राप्त” असा टॅग मिळवणं म्हणजे सोशल मीडिया मार्केटिंगसाठी सोपी पायरी ठरते. त्यामुळेच बऱ्याच लोकांचा पुरस्कार म्हणजे “फोटो सेशन” आणि “कॅप्शन पोस्ट” एवढाच अर्थ असतो. काही ठिकाणी तर याचे पॅकेजेस तयार झाले आहेत – इतके पैसे दिले की अमुक प्रकारचा पुरस्कार, त्यात फोटो, सोशल मीडिया पोस्ट, मीडिया कव्हरेज आणि कार्यक्रमातील एक छोटं भाषण मोफत मिळतं. दुर्दैव म्हणजे, या चमकधमकीच्या दुनियेत खरं कार्य करणारे लोक मागे पडतात. जे खरोखरच समाजासाठी झगडतात, जनतेच्या प्रश्नांवर काम करतात, गरिबांच्या हक्कासाठी आवाज उठवतात, ते या पुरस्काराच्या बाजारात सहभागी होत नाहीत. कारण त्यांना माहित असतं की त्यांच्या कार्याची किंमत केवळ एखाद्या ट्रॉफीने होणार नाही. पण त्याचमुळे अशा कार्यकर्त्यांचं समाजात फारसं नाव होत नाही. त्यांची कामगिरी विस्मृतीत जाते आणि वर वरची सजावट करणारे लोक मात्र पुढे जातात. याला जबाबदार आपण सगळेच आहोत. कारण आपण सत्यापेक्षा प्रदर्शनाला महत्त्व देतो, आपली वाहवा हेच खरं मापदंड मानतो. या सगळ्या प्रक्रियेमुळे एक खोटं आणि बनावटीचं समाजचित्र निर्माण होतं. जेव्हा कोणी फोटोवरून, कागदावरून आणि मीडिया पोस्टवरूनच एखाद्याचं मूल्य ठरवतं, तेव्हा त्यामागचं खोटेपण उघड दिसतं. अनेकदा काही लोक या सगळ्या गोष्टींचा भाग होऊन नंतर लाजतात, कारण त्यांच्या हातात काहीच ठरत नाही. ते पुरस्कार घ्यायला तयार नसतात, पण संस्थेचे लोक त्यांच्या नावाचा वापर करून स्वतःचा प्रचार करतात. यात त्या व्यक्तीचं खोटं प्रतिनिधित्व होतं आणि संस्थेला प्रसिद्धी मिळते. एकप्रकारे ही फसवणूकच असते, पण ती प्रतिष्ठेच्या आवरणात लपलेली असल्यामुळे त्याला कोणी आवाज उठवत नाही. या सर्व प्रकारावरून असे वाटते की पुरस्कार देणाऱ्या संस्था आणि संघटनांनी आपली भूमिका पूर्णपणे बदललेली आहे. पूर्वी संस्था त्या व्यक्तीच्या कार्यावर, सामाजिक योगदानावर आणि दीर्घकालीन परिणामावर आधारित निर्णय घेत असत. आज मात्र त्यांना पाहिजे असतो – देणारा, प्रसिद्ध व्यक्ती, ज्याचं नाव वापरून त्यांची संस्था झळकू शकेल, ज्याने भरपूर फॉलोअर्स कमावले असतील, आणि ज्याच्याकडून काही “परतावा” मिळू शकेल. त्यामुळे अनेकवेळा कार्य नव्हे तर संपर्क, समाजसेवा नव्हे तर प्रसिद्धी, आणि प्रयत्न नव्हे तर प्रतिष्ठा पाहून पुरस्कार दिला जातो. अशा परिस्थितीत पुरस्कार घेण्याऐवजी नकार देणं हे स्वाभिमानाचं लक्षण आहे. काही लोक ठामपणे सांगतात की त्यांना हे बनावट खेळ नको आहेत. ते आपलं काम करत राहतात, कोणताही पुरस्कार न मागता, कोणतीही प्रसिद्धी न शोधता. पण तरीही संस्थांचे लोक त्यांच्या मागे लागतात. कारण त्यांना माहित असतं की या व्यक्तींचं नाव वापरलं, फोटो टाकला, की त्यांना आपोआप प्रसिद्धी मिळेल. हाच स्वार्थी विचार पुरस्काराच्या संकल्पनेला काळं करत आहे. मूलतः पुरस्कार ही एक सकारात्मक, प्रेरणादायक गोष्ट असायला हवी. ते व्यक्तीला केवळ सन्मान देण्यासाठी नव्हे, तर इतरांना प्रेरणा देण्यासाठी दिले जातात. पण जेव्हा पुरस्कार ही खरेदी-विक्रीची वस्तू बनते, तेव्हा त्यामागची प्रेरणादायक भावना संपून जाते. मग ती केवळ फोटो, व्हिडीओ, भाषणं आणि सोशल मीडिया पोस्ट्स यापुरती मर्यादित राहते. अशावेळी सच्च्या कार्यकर्त्याला प्रश्न पडतो की – त्याने खरं काम करावं की केवळ फोटोसाठी काहीतरी करावं? या संपूर्ण प्रक्रियेत समाजाचंही एक मोठं योगदान आहे. कारण समाज अशा प्रकारांवर प्रश्नच विचारत नाही. कोणी पुरस्कार घेतो, तर आपण लगेच “अभिनंदन” म्हणतो. कोणी फोटो पोस्ट करतो, तर आपण त्याला “आदर्श” म्हणतो. पण आपण कधी विचारतो का – हा पुरस्कार कशासाठी दिला गेला? त्यामागचा खरा निकष काय होता? त्या व्यक्तीनं नेमकं काय केलं? आपण हे विचारायला शिकलो, तरच बनावटपणा थांबेल. नाहीतर खोटेपणाचं प्रमाण वाढत जाईल, आणि खरं काम करणारे लोक उपेक्षित राहतील. हे सगळं थांबवायचं असेल, तर सर्वप्रथम प्रत्येक व्यक्तीने आपल्या मूल्यांचा पुनर्विचार केला पाहिजे. आपण प्रतिष्ठेच्या हव्यासात फसतो का? आपल्याला सामाजिक सन्मान खरा हवाय की केवळ त्याचा देखावा? आपण काय करत आहोत आणि का करत आहोत, हे जाणून घेतलं तरच आपण हे अपप्रवृत्ती ओळखू शकतो. संस्थांनी आपली निवड प्रक्रिया पारदर्शक ठेवली पाहिजे. पुरस्कार देताना फक्त कामाची गुणवत्ता आणि परिणाम पहिला गेला पाहिजे, ओळख किंवा पैसे नव्हे. तसेच पुरस्कार घेणाऱ्यानेही विचार केला पाहिजे की, तो कुठल्या हेतूने ते स्वीकारतो – खऱ्या गौरवासाठी की केवळ सोशल मीडियासाठी? आपण सगळ्यांनी मिळून जर पुरस्कारांची ही विकृत दिशा बदलायची असेल, तर प्रत्येक स्तरावर विचार करावा लागेल. बनावट कार्यक्रमांना, बनावट सन्मानांना, आणि बनावट गौरवांना नकार द्यावा लागेल. समाजात खरं काम करणाऱ्या व्यक्ती, संस्था, कार्यकर्ते आणि सेवाभावी लोक यांना पुढे आणावं लागेल. त्यांच्या कामाचं खरेदेमूल्य मानावं लागेल. पुरस्कार ही प्रेरणादायी गोष्ट परत व्हावी, यासाठी समाजानेच पुढाकार घेतला पाहिजे. कारण शेवटी स्वाभिमान म्हणजे व्यक्तीच्या मूल्यांचा आरसा असतो. आणि पुरस्कार म्हणजे त्या स्वाभिमानाला मिळालेली मान्यता असते. ती मान्यता ही खरं योगदान पाहून मिळाली पाहिजे, नुसत्या प्रसिद्धीच्या भंपक दिखाव्याने नाही. अन्यथा, आपण अशा समाजात जगत राहू जिथे सन्मान विकले जातील, पण सन्माननीय व्यक्ती हरवतील.
ध्येय न्यूज चॅनेलच्या बातम्या मिळवण्यासाठी येथे क्लिक करून आमचा व्हाट्सअप ग्रुप जॉईन करा.
