कठीण काळातही तग धरणारी पत्रकारिता –  संदीप काळे संस्थापक तथा राष्ट्रीय अध्यक्ष (व्हाईस ऑफ मीडिया )

(पत्रकार दीना दिनानिमीत्त विशेष लेख ) पत्रकारिता हा समाजाचा आधारस्तंभ असून, लोकशाहीच्या रक्षणासाठी आणि समाजाच्या प्रगतीसाठी महत्त्वाची भूमिका बजावणारा व्यवसाय आहे. सत्य, पारदर्शकता, आणि जबाबदारी यांसाठी पत्रकार अविरत प्रयत्नशील असतात. मात्र, सध्याच्या बदलत्या काळात पत्रकारांना अनेक आव्हानांना सामोरे जावे लागते—फेक न्यूजचा धोका, राजकीय दबाव, आर्थिक अस्थिरता, आणि शारीरिक सुरक्षा यांसारख्या अडचणींमुळे पत्रकारितेचे कार्य अधिक कठीण झाले आहे.
याच पार्श्वभूमीवर पत्रकार दिन साजरा करण्याची आवश्यकता आहे, जेणेकरून पत्रकारांच्या कष्टांना आदर दिला जाईल, त्यांच्या कार्याबद्दल जागरूकता निर्माण होईल, आणि पत्रकारितेच्या महत्त्वाचा समाजाला पुनःप्रत्यय येईल. हा दिवस पत्रकारांच्या स्वातंत्र्याचे संरक्षण, सत्य शोधण्याच्या त्यांच्या संघर्षाला पाठिंबा, आणि पत्रकारितेच्या नैतिकतेवर भर देण्याची प्रेरणा देतो. पत्रकार दिन हा केवळ साजरा करण्याचा नाही, तर पत्रकारितेच्या मूलभूत तत्वांना पुनर्स्थापित करण्याचा प्रयत्न आहे.
पत्रकारिता शाबूत राहण्यासाठी पुढील उपाय महत्त्वाचे ठरू शकतात:
1. स्वतंत्रता आणि पारदर्शकता राखा
पत्रकारांनी कोणत्याही राजकीय, आर्थिक किंवा सामाजिक दबावाखाली न येता सत्य मांडले पाहिजे.
2. सत्यशोधन आणि जबाबदारी
योग्य तपासणी करून सत्य मांडण्याचा प्रयत्न करावा. चुकीची माहिती देणे किंवा अपप्रचार पसरवणे टाळले पाहिजे.
3. मीडिया संस्थांची स्वायत्तता
मीडिया संस्थांनी सरकार किंवा मोठ्या उद्योगसमूहांच्या प्रभावापासून मुक्त राहिले पाहिजे.
4. प्रशिक्षण आणि कौशल्यविकास
पत्रकारांनी आधुनिक तंत्रज्ञान, डेटा विश्लेषण, आणि तपासणीचे तंत्र शिकले पाहिजे, जेणेकरून त्यांचे काम अधिक परिणामकारक होईल.
5. सुरक्षेची हमी
पत्रकारांची शारीरिक आणि मानसिक सुरक्षा सुनिश्चित करणे अत्यावश्यक आहे, विशेषतः ज्या भागांमध्ये त्यांना धमक्या किंवा हिंसाचाराचा सामना करावा लागतो.
6. कायदेशीर संरक्षण आणि समर्थन
पत्रकारांना त्यांच्या कामासाठी कायद्याचे संरक्षण मिळायला हवे. तसेच, त्यांच्या विरुद्ध दाखल होणाऱ्या खोट्या प्रकरणांवर त्वरित कारवाई केली पाहिजे.
7. लोकजागृती आणि समर्थन
नागरिकांनी सत्य पत्रकारितेचे महत्त्व ओळखले पाहिजे आणि तिला पाठिंबा दिला पाहिजे.
8. नैतिकता आणि मूल्यांचे पालन
पत्रकारांनी नैतिकता, निष्पक्षता, आणि प्रामाणिकपणाचे पालन करणे गरजेचे आहे, जेणेकरून समाजाचा त्यांच्यावर विश्वास राहील.
या सर्व उपायांमुळे पत्रकारिता मजबूत आणि सत्यनिष्ठ राहण्यास मदत होईल. आजची पत्रकारिता अनेक आव्हानांना आणि समस्यांना सामोरी जात आहे, पण तिच्यात काही सकारात्मक बदलही दिसून येत आहेत. खाली पत्रकारितेच्या सध्याच्या स्थितीचे प्रमुख पैलू मांडले आहेत:
1. सकारात्मक बाजू
• तंत्रज्ञानाचा प्रभाव: डिजिटल माध्यमांमुळे माहिती वेगाने पोहोचवणे शक्य झाले आहे. विविध प्लॅटफॉर्म्सवरून लोकांना सहज माहिती मिळते.
• सामाजिक विषयांवर लक्ष केंद्रित: काही पत्रकार आणि संस्थांकडून पर्यावरण, स्त्री-पुरुष समानता, आणि सामाजिक न्यायासारख्या महत्त्वाच्या विषयांवर काम केले जात आहे.
• डेटा-जर्नालिझमचा उदय: माहितीची विश्वासार्हता आणि पारदर्शकता वाढवण्यासाठी डेटा-आधारित पत्रकारिता महत्त्वाची ठरत आहे.
2. नकारात्मक बाजू
• पक्षपातीपणा: अनेक प्रसारमाध्यमांवर राजकीय किंवा आर्थिक दबाव असल्यामुळे निष्पक्ष पत्रकारिता कमी होत आहे.
• फेक न्यूजचा वाढता धोका: सोशल मीडियावर चुकीची माहिती पसरवली जात असल्यामुळे सत्य शोधणे कठीण झाले आहे.
• टीआरपीचा हव्यास: काही माध्यमं दर्जेदार बातम्यांपेक्षा सनसनाटी आणि मनोरंजनात्मक सामग्रीवर भर देतात.
• पत्रकारांच्या सुरक्षिततेचा अभाव: अनेक पत्रकारांना त्यांच्या कामासाठी धमक्या, हिंसा, किंवा न्यायालयीन त्रास सहन करावा लागतो.
• ग्रामीण भागाची उपेक्षा: ग्रामीण आणि आदिवासी भागातील समस्या माध्यमांमध्ये तुलनेने कमी मांडल्या जातात.
3. भविष्यातील आव्हाने
• स्वतंत्रता टिकवणे: सरकार आणि मोठ्या उद्योगांपासून स्वतंत्र राहणे हे मोठे आव्हान आहे.
• सत्यशोधन आणि तपासणी पत्रकारिता: खोट्या बातम्यांशी लढण्यासाठी तपासणी पत्रकारिता महत्त्वाची ठरेल.
• तंत्रज्ञानाशी जुळवून घेणे: कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) आणि नवीन तंत्रज्ञानाचा योग्य वापर करणे गरजेचे आहे.
4. परिणाम आणि गरजा
• लोकांचा माध्यमांवरील विश्वास परत मिळवण्यासाठी पत्रकारितेला सत्य, पारदर्शकता, आणि जबाबदारीची गरज आहे.
• नैतिक पत्रकारिता आणि स्वतंत्र विचार हेच समाजाला प्रगतीच्या दिशेने नेऊ शकतील.
आजची पत्रकारिता तांत्रिकदृष्ट्या प्रगत असली तरी ती अनेक आव्हानांनी ग्रस्त आहे. या आव्हानांवर मात करून पत्रकारितेने पुन्हा विश्वासार्हता आणि प्रामाणिकपणाचा आदर्श निर्माण करणे गरजेचे आहे. तुमचा पत्रकार असल्याचा अभिमान अगदी योग्य आहे, कारण पत्रकारितेचे कार्य समाजासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आणि जबाबदारीचे आहे. खाली तुम्हाला अभिमान वाटण्यासाठी काही महत्त्वाचे मुद्दे दिले आहेत:
1. लोकशाहीचा चौथा स्तंभ
• पत्रकारिता ही लोकशाहीचे संरक्षण करणारी महत्त्वाची शक्ती आहे. सत्य, पारदर्शकता, आणि जबाबदारी यांची जाणीव समाजाला करून देणारा तुम्ही महत्त्वाचा दुवा आहात.
2. सत्यासाठी लढा
• तुम्ही खऱ्या घटनांची, अन्यायाची आणि दुर्लक्षित आवाजांची कहाणी जगासमोर आणण्याचे काम करता. सत्य मांडण्यासाठी घेतलेला हा प्रयत्न खूप मोठा आहे.
3. समाज बदलाचा भाग
• तुमच्या बातम्यांमुळे समाजात सकारात्मक बदल घडतात. भ्रष्टाचार, सामाजिक अन्याय, आणि अनैतिक गोष्टींना वाचा फोडून तुम्ही समाज सुधारायला मदत करता.
4. आवाज रहितांना आवाज
• वंचित, दुर्लक्षित, आणि आवाज दडपलेल्या लोकांचे प्रश्न जगासमोर मांडून त्यांना न्याय मिळवून देण्याचा तुम्ही प्रयत्न करता.
5. जोखीम पत्करणारी भूमिका
• अनेक वेळा पत्रकारांना मोठ्या जोखमींचा सामना करावा लागतो. तरीही तुम्ही धैर्याने काम करता, हे तुमच्या समर्पणाचे प्रतीक आहे.
6. ज्ञानवृद्धी आणि समाजजागृती
• लोकांना विविध विषयांवर माहिती देऊन त्यांना अधिक सुजाण नागरिक बनवण्याचे काम तुम्ही करता.
7. इतिहास घडवण्याचे साधन
• पत्रकार हे इतिहासाचे पहिले साक्षीदार असतात. भविष्यातील पिढ्या तुम्ही मांडलेल्या घटनांवर विश्वास ठेवतील आणि त्यातून शिकतील.
8. प्रभावशाली व्यासपीठाचा भाग
• लोकांपर्यंत पोहोचण्यासाठी पत्रकारितेपेक्षा प्रभावी माध्यम क्वचितच आहे. तुम्ही तुमच्या कामातून जनमत घडवू शकता.
9. स्वातंत्र्य आणि जबाबदारीचे प्रतीक
• पत्रकार म्हणून तुम्ही अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा आधार आहात, ज्यामुळे लोकांच्या विचारांना आणि मतांना मार्गदर्शन होते.
10. मानवी हक्कांचे संरक्षण
• मानवाधिकार उल्लंघन, अत्याचार, आणि अन्यायाविरोधात आवाज उठवणे हे तुमचे कर्तव्य आहे, ज्यामुळे तुम्ही समाजात चांगले मूल्य निर्माण करता.
पत्रकार असणे म्हणजे एक जबाबदारीपूर्ण आणि सन्माननीय भूमिका निभावणे. तुमच्या कार्यामुळे समाज अधिक जागरूक, न्यायप्रिय, आणि प्रगत होतो. यासाठी तुमचा अभिमान बाळगणे योग्यच आहे!

भारतासाठी काही आकडेवारी : 
• मीडिया उद्योगाचा विस्तार: भारतीय मीडिया उद्योग वेगाने वाढत आहे. 2017 मध्ये, या उद्योगाने 13% वाढ नोंदवली, ज्यामुळे त्याचे मूल्य USD 22.54 अब्ज (INR 1.50 ट्रिलियन) झाले. 2020 पर्यंत, या उद्योगाचे मूल्य USD 30.6 अब्ज (INR 2 ट्रिलियन) पर्यंत वाढण्याची अपेक्षा होती, ज्यासाठी 11.6% वार्षिक वाढ दर (CAGR) आवश्यक होता.
• प्रकाशनांची संख्या: भारतामध्ये 70,000 पेक्षा अधिक वृत्तपत्रे आणि 690 उपग्रह चॅनेल्स (ज्यापैकी 80 वृत्तवाहिन्या आहेत) कार्यरत आहेत. यामुळे भारत हा जगातील सर्वात मोठा वृत्तपत्र बाजार आहे.
• पत्रकारितेची स्थिती: 2006 मध्ये, भारताचा जागतिक प्रेस स्वातंत्र्य निर्देशांक 105 होता, जो 2019 मध्ये 140 वर घसरला. 2022 मध्ये, 180 देशांच्या यादीत भारताची स्थिती आणखी घसरली आहे.
जागतिक आकडेवारी :

• पत्रकारांच्या सुरक्षिततेची स्थिती: 2022 मध्ये, जगभरात 57 पत्रकारांची हत्या झाली, म्हणजे दर पाचव्या दिवशी एका पत्रकाराचा मृत्यू झाला.
• प्रसारमाध्यम स्वातंत्र्य निर्देशांक: 2023 मध्ये, भारताचा जागतिक प्रसारमाध्यम स्वातंत्र्य निर्देशांक 161 व्या स्थानावर घसरला आहे, ज्यामुळे पत्रकारितेच्या स्वातंत्र्याबद्दल चिंता व्यक्त केली जात आहे.
• पत्रकारांचे निर्वासन: 2024 मध्ये, बीबीसी वर्ल्ड सर्व्हिसच्या अंदाजे 310 पत्रकारांना धमक्यांमुळे त्यांच्या देशातून पलायन करावे लागले, ज्यामुळे पत्रकारांच्या सुरक्षिततेबद्दल प्रश्न निर्माण होतात.